Recensie: ‘Smeltkroes Brazilië’ van Mary-Ann Sandifort

Espírito Santo, een van de kleinere Braziliaanse deelstaten, zou je zomaar over het hoofd kunnen zien. Weggedrukt aan de oostkust tussen (van noord naar zuid) Bahia, Minas Gerais en Rio de Janeiro – stuk voor stuk deelstaten met een heel duidelijke regionale identiteit – is het cultureel gezien een overgangsgebied: een beetje vlees nog vis. Dat ik me er jaren geleden, toen ik een week doorbracht in de hoofdstad Vitória en haar tweelingstad Vila Velha, zo thuis voelde kwam door de zeer zichtbaar aanwezige staalindustrie; in Nederland groeide ik op onder de rook van de Hoogovens. Ik denk niet dat Mary-Ann Sandifort de smelterijen van ArcelorMittal pal ten noorden van Vitória voor ogen had toen zij op zoek was naar een titel voor haar nieuwe boek Smeltkroes Brazilië, maar het is een leuke bijkomstigheid.

Pedro, een student Toerisme die ik had ontmoet via de website couchsurfing.com en bij wie ik op de bank sliep, legde uit waarom Espírito Santo een sterke eigen regionale identiteit ontbeert. ‘Ook door de Portugezen is Espírito Santo lange tijd eigenlijk min of meer overgeslagen. Want wat je ging koloniseren moest je ook verdedigen, en dat kostte geld en mankracht. Bahia, Minas Gerais, Rio de Janeiro, São Paulo, Pernambuco en de andere regio’s in het noorden en noordoosten waren economisch gezien stuk voor stuk interessanter.’ De kolonisatie van Espírito Santo kwam later op gang dan die van vele andere Braziliaanse regio’s – en juist daardoor werd deze kleine, bergachtige deelstaat een smeltkroes bij uitstek.

Uiteraard woonden er lang voor de Portugezen in Zuid-Amerika arriveerden al mensen in wat nu Espírito Santo heet, en bij hen begint Mary-Ann Sandifort haar verhaal. In de mangrovebossen langs de kust woont een kleine stam van het over een groot deel van Brazilië verspreid wonende inheemse Guarani-volk. Sandifort gaat er kamperen – en evenals veel Brazilianen die zij onderweg tegenkomt begin ik me zorgen te maken. Niet om haar veiligheid, maar om wat voor beeld zij daar van de kleine inheemse gemeenschap krijgt. Veel dingen zijn in Brazilië – helaas – para inglês ver; vrij vertaald ‘voor gringo-ogen bedoeld.’ Maar Sandifort trapt er niet in. Ik citeer: 

‘Het is niet waar. Ze leven zo allang niet meer. Ze grijpen terug op een leven dat ze zelf niet eens hebben gekend, alleen omdat ik hier logeer. Een toneelstuk in een filmdecor met één toeschouwer: ik.’

Het is hard en het is triest en het getuigt van moed dat Sandifort – die duidelijk grote sympathie voelt voor de oorspronkelijke bevolking van Brazilië – dit op deze manier opschrijft. Het schept ook vertrouwen in haar verslaggeving. Maar de grootste kracht van haar verhaal is dat ze de mensen die ze aantreft – ook al komt hun levensstijl wellicht niet overeen met haar verwachtingen – in hun waarde laat. Die empathie geeft ook glans aan de portretten van de andere bevolkingsgroepen bij wie Sandifort in Smeltkroes Brazilië op bezoek gaat: op het platteland bij afstammelingen van tot slaaf gemaakte Afrikanen en van geëmigreerde Zeeuwen, San-Marinezen en Pommeranen, en in de stad bij rijkelui en favelabewoners.

Het is een van de grote paradoxen van het gringo-zijn in Brazilië dat je, juist omdat je buiten de Braziliaanse klassenmaatschappij staat, makkelijker in contact komt met mensen in de verscheidene bevolkingslagen en -groepen dan de meeste Brazilianen zelf. Sandifort maakt daarvan in Smeltkroes Brazilië handig gebruik; ze steekt haar achtergrond niet onder stoelen of banken. Geen haar op mijn eigen hoofd zou er na zowat veertien jaar in Brazilië over nadenken om lukraak op iemand af te stappen en te vragen: ‘ben je inheems?’ of ‘een van jouw voorouders komt uit Afrika, toch?’ – maar deze aanpak werpt ontegenzeglijk vruchten af. Sandifort weet waardevolle contacten te leggen die haar in staat stellen kleine, vaak gesloten gemeenschappen van binnenuit te beschrijven.

Smeltkroes Brazilië is een waardevolle aanvulling op de gestaag groeiende plank Nederlandstalige non-fictie over Brazilië.